les bio1

Gedrag

Onder gedrag verstaan biologen alle waarneembare activiteiten van een dier of mens. Deze activiteiten bestaan niet alleen uit bewegingen. Andere voorbeelden van gedrag zijn: geluiden maken, slapen, van kleur veranderen, etc. Gedrag is vaak gericht op de handhaving of verbetering van de fysiologische toestand van het dier. Dieren wisselen voortdurende stoffen, energie en informatie uit met hun omgeving. Door een effectieve reactie op prikkels, vergroot een dier zijn overlevingskansen en voortplantingssucces.

1.1 Organisatie van gedrag

Gedrag is opgebouwd uit opeenvolgende handelingen (gedragselementen). handelingen van de reddingshond bij het zoekgedrag zijn bijvoorbeeld heen en weer lopen en snuffelen in de gaten tussen het puin. Als hij het slachtoffer heeft gevonden, gaat de hond krabben en blaffen.

Veel handelingen komen tot stand door de werking van spieren. Vaak bestaat gedrag uit werking van klieren. Bij de meeste handelingen reageert een dier op prikkels. Prikkels zijn invloeden uit het milieu op een organisme. In zintuigcellen (receptoren) ontstaan onder invloed van deze prikkels impulsen. De reactie van een dier op prikkels wordt de respons genoemd. Blaffen is bijvoorbeeld de respons van een reddingshond op het ruiken van een slachtoffer.

Het slachtoffer geeft geuren af. De geuren van een slachtoffer zijn prikkels. In de zintuigcellen in de neus van de hond ontstaan door geurprikkels impulsen. Zenuwcellen geleiden de impulsen naar de hersenen. In de hersenen wordt de informatie verwerkt, vervolgens ontstaan er impulsen die naar de spieren gaan en ervoor zorgen dat

Handelingen met een gemeenschappelijk doel vormen samen een gedragssysteem. Voedingsgedrag en voortplantingsgedrag zijn voorbeelden van gedragssystemen die bij dieren en mensen voorkomen, zijn bijvoorbeeld kookgedrag, studeergedrag en onderzoeksgedrag. De handelingen in een gedragssysteem volgen elkaar vaak in een vaste volgorde op. Als het effect van de ene handeling leidt tot een volgende handeling spreken we van een gedragsketen.

De balts is een goed voorbeeld van een gedragsketen. Een keten van handeling tussen een mannetje en vrouwtje leidt uiteindelijk tot bevruchting van de eieren. In de onderstaande afbeelding is de balts van het heidenblauwtje schematisch weergegeven. Balts is een vorm van voortplantingsgedrag

Opdracht 1

1. Wat is een gedragssysteem?
2. Wat is een gedragsketen
3. Noem 3 mogelijke handelingen van het zoekgedrag van de reddingshond. Vormt het zoekgedrag een gedragssysteem? Licht je antwoord toe
4. Vormen de opeenvolgende handelingen bij huiswerk maken een gedragssysteem? Leg je antwoord uit.
5. Vormen de opeenvolgende handelingen bij huiswerk maken een gedragsketen? Leg je antwoord uit.

1.2 Factoren die gedrag beïnvloeden

Je kunt de factoren die gedrag beïnvloeden, verdelen in inwendige en uitwendige factoren. Vaak gaat het om een combinatie van beide. We gaan eerst naar inwendige factoren kijken, vervolgens staan we stil bij de uitwendige factoren.

Inwendige factoren

Gedrag is een reactie op een inwendige of uitwendige prikkel. Maar stel je voor dat je op elke prikkel zou reageren. Elk geluid, alles wat je ziet, ruikt of voelt, zou een reactie oproepen. Dat zou onmogelijk zijn; er zijn veel te veel prikkels in je omgeving. Het is namelijk zo dat er een selectie plaats vinden dat je alleen reageert op prikkels die voor jou op dat moment belangrijk zijn. Daarbij speelt motivatie een rol. Kijk maar eens naar de volgende voorbeelden:

• Je docent geschiedenis bespreekt iets wat je nogal interesseert, bovendien heb je er morgen een toets over. Je docent aardrijkskunde bespreekt iets was je absoluut niet interesseert en er komt voorlopig geen toets. In welk geval zal je beter luisteren en ook meer onthouden?
• Als je honger hebt en je komt langs een snackbar, zal je anders reageren dan wanneer je net een flinke maaltijd op hebt. In dat laatste geval is er geen inwendige prikkel (hongergevoel) om te eten; de motivatie om te eten, ontbreekt.
• Een voetballer speelt een wedstrijd uit met een gebroken kuitbeen. De pijn voelt hij pas na de wedstrijd.

Uitwendige factoren

Het huilgedrag van een baby wordt misschien veroorzaakt door een uitwendige prikkel, zoals een hard geluid.

Ook een uitwendige prikkel als licht kan je gedrag beïnvloeden; als je ’s avonds alleen een paar schemerlampen aan hebt, is de kans groot dat je ontspannen en wat slaperig wordt, als je een paar felle tl lampen aan hebt, wordt je geactiveerd. Voor veel dieren zijn omgevingsfactoren, zoals daglicht en temperatuur, bepalend voor hun gedrag.

Als laboratoriumratten in een ruimte met een temperatuur van 32 °C in plaats van de gebruikelijke 24 °C worden gehouden, gaan ze veel minder eten en drinken. Het resultaat is dat ze magerder worden tot ze ongeveer 3,5% minder gaan wegen dan bij de lagere temperatuur. Als ze daarna weer bij 24 °C gehouden worden, eten ze meer, tot het oude lichaamsgewicht bereikt is.

Sleutelprikkels

Sommige prikkels wekken (bijna) altijd een bepaald gedrag op. Hoe reageer je op het zien van een babygezicht? Bij veel mensen roept het zien van een baby een speciaal gedrag op.

Dergelijke prikkels worden sleutelprikkels genoemd. Een sleutelprikkel veroorzaakt een specifiek gedragspatroon. Bij dieren kun je verschillende voorbeelden vinden. Hier volgen enkele voorbeelden:

• Een roodborstje komt tijdens het broedseizoen in actie om zijn nestgebied te verdedigen zodra het de rode kleur van de borstveren van een rivaal binnen zijn nestgebied ziet. In een experiment kan zo’n rivaal nagebootst worden met een bosje rode veertjes.
• Zodra jonge zangvogels één van de ouders boven het nest waarnemen beginnen ze hun snavel wijd open te sperren en rekken ze hun hals. Als de vogels net uit het ei zijn gekomen en nog blind zijn, wordt dit sperren opgewekt door een lichte trilling van het nest als een ouder op de nestrand gaat zitten. Het sperren van pasgeboren jongen gaat eerst ongericht, maar zodra de vogels kunnen zien, richten ze hun opengesperde snavel naar de ouders. Deze snaveltjes bezitten een witte rand. Dit is een prikkel voor de ouders om te voeren.

Een sleutelprikkel roept niet alleen een bepaald gedrag op, maar kan ook de mate waarin op andere prikkels wordt gereageerd, veranderen. Een dier dat honger heeft en een prooi ziet, zal nauwelijks reageren op het voortplantingsgedrag van een soortgenoot. Inwendige prikkels zijn dus van invloed op de gevoeligheid voor uitwendige prikkels. Andersom kun je ook zeggen dat uitwendige prikkels soms inwendige prikkels oproepen. Een voorbeeld; pas als je de geur van soep ruikt, voel je dat je trek hebt. Ook een sleutelprikkel roept alleen dán een handeling op, als het dier in de juiste stemming is. Niet alleen inwendige factoren als honger en dorst, maar ook uitwendige factoren, zoals daglengte en jaargetijden, kunnen de juiste motivatie opwekken.

Sleutelprikkels zijn in het gedrag van dieren erg belangrijk. Vooral in die situaties, waarin het ‘missen’ van een signaal en dus het uitblijven en een reactie fataal kan zijn. Zo duiken kuikens van vrij rondlopende kippen weg als er een roofvogel gesignaleerd wordt. Het silhouet is de sleutelprikkel voor dit gedrag. Als ze niet snel reageren op de prikkel, is de kans veel groter dat ze prooi worden

1.3 Tinbergen: de vier vragen om gedrag te definiëren

Niko Tinbergen was een wetenschappers, die door de meeste ethologen wordt gezien als pionier op het gebied van ethologie.

Niko Tinbergen heeft de vier vragen opgesteld waar de meeste ethologen tegenwoordig van uit gaan bij het opstellen van een onderzoek. De eerste twee vragen behoren tot de proximate analyse (directe oorzaken van de vorming van het gedrag) en de laatste twee vragen behoren tot de ultimate vragen (hoe evolutionaire krachten het gedrag gevormd hebben over de tijd).

· Directe stimuli: Welke stimuli veroorzaken het gedrag?

· Ontwikkeling: Hoe verandert het gedrag gedurende het volwassen worden van het dier?

· Overlevingsfunctie: Hoe beïnvloedt het gedrag de kans op overleving en reproductie?

· Evolutionaire geschiedenis: Hoe verandert het gedrag als een functie van de evolutionaire geschiedenis van het bestudeerde dier?